De Grebbelinie

De Grebbelinie is een waterlinie op de grens van Gelderland en Utrecht, die werd aangelegd in de 18e eeuw. Haar bekendheid ontleent ze echter aan de periode 1939-1940 toen de linie onder de naam Valleistelling deel uitmaakte van de Nederlandse hoofdverdediging. Neem ook een kijkje bij Bezoekerscentrum de Grebbelinie.

De Geschiedenis

De naam 'Grebbelinie' werd voor het eerst gebruikt in een rapport uit 1701 over de mogelijkheden van gecontroleerde inundaties (onderwaterzettingen, red.) in de Vallei. In de eerste fase (1744) werd de liniedijk aangelegd: de bestaande Slaperdijk werd verbonden met de Eemdijk bij Amersfoort.

In de tweede fase (1785-1786) werd het werk aan de Grebbe voortgezet.

Om keerkaden en sluizen te beschermen tegen de dreigende aanval op het oostelijk frontier kwamen er verdedigingswerken aan de Roode Haan, het Fort aan de Buursteeg voor de Emminkhuizerberg, de Batterij op de Schalmdijk bij de sluis van de Jufferwijk, het Werk aan de Daatselaar bij de damsluis in de Lunterse Beek en versterkingen aan de Zuiderzeedijk bij Spakenburg. Bij de inval van de Franse legers in 1793 werd de Grebbelinie voor de derde keer van verbeteringen voorzien. De Grebbelinie werd wederom in staat van verdediging gebracht en dit maal met meer succes; 119 kanonnen werden opgesteld gebracht en er arriveren nog 100 stukken, afkomstig uit de Betuwe. In de Franse periode werd de vierde ‘bouwfase’ aan de Grebbe gerealiseerd. Om de Emminkhuizerberg en de Juffersluis in de Slaperdijk te verdedigen, werd de Linie van Juffrouwwijk aangelegd. De redoute en de lunet bij de Daatselaar werden vervangen door een fort, dat de kop van de Slaperdijk en de sluis in de Lunterse Beek moest beschermen: het Werk aan de Daatselaar.

Tijdens de regeerperiode van Willem III werd de Grebbelinie voor de vijfde keer aangepast. In 1866 wordt het bij Woudenberg, Amersfoort en Veenendaal plaatselijk mogelijk om inundaties achter de liniedijk te stellen, de wateraanvoer wordt verbeterd en vijf sluizen worden vernieuwd. Een belangrijk element in de verbetering was de aanleg van het omleidingskanaal bij Veenendaal.

Veenendaal werd verdedigd door het 10e Regiment Infanterie. De frontlijn van het Regiment was 16 km lang. Het zuiden van Veenendaal werd beschermd door brede inundaties tot Wageningen. Luchtdoelartillerie was opgesteld bij de Rode Haan, waar de sluis beschermd moest worden. De stoplijn door Veenendaal liep van het station Veenendaal tot De Heul. Rond Veenendaal werden de eerste dagen diverse vliegtuigen neergehaald.

De linie degradeert uiteindelijk tot vestingwerk 3e klasse tot het in 1910 geheel werd gedeclasseerd. De mobilisatie in de Eerste Wereldoorlog(1914-1918) ging dan ook grotendeels aan de Vallei voorbij. Toch besloot men in 1939 de linie weer in staat van verdediging te brengen. De Hollandse Waterlinie moest de hoofdverdediging vormen en de Grebbelinie kreeg onder de naam ‘Valleistelling’ haar oude inundatie- en voorposten functie weer terug. In februari 1940 werd door generaal Winkelman beslist, dat de Grebbelinie de voorkeur kreeg boven de Hollandse Waterlinie. De Vallei bood volgens hem meer strategische mogelijkheden en er werd voorkomen dat steden als Utrecht en Amsterdam onder vijandelijk vuur kwamen te liggen. Bovendien was er achter het Valleikanaal betere camouflage mogelijk, dan in het open Hollandse landschap. Nadat de kruitdampen van de Tweede Wereldoorlog waren opgetrokken en de Wederopbouw in volle gang was, deed Defensie afstand van de stelling in de Gelderse Vallei. Vanaf 1951 worden de tweehonderd jaren krijgsgeschiedenis met groen bedekt. In 1976 werd de Grebbelinie natuurreservaat en werd zo eigendom van het Ministerie van Cultuur. Staatsbosbeheer voert sindsdien het beheer over de meeste terreinen.

De Meidagen

10 mei 1940. Toen de oorlog uitbrak kwam het bericht aan de burgemeester van Veenendaal dat de gehele bevolking geëvacueerd moest worden. Een deel van de bewoners ging op eigen gelegenheid naar familie, een ander deel moest per boot vertrekken. Deze schepen lagen al enige tijd afgemeerd in de Rijn bij Elst. De Veenendalers vertrokken te voet o.l.v. een blokhoofd, blok voor blok. In de middag bereikten de eerste evacués de vloot, bestaande uit 46 rijnaken die koers zetten naar Rotterdam.

Vanwege de gevechten om de bruggen bij Dordrecht en Rotterdam, was het onmogelijk om zo ver te varen. Bij Schoonhoven werd een deel van de schepen gelost. Door een schepentekort moest een deel van Veenendaal-zuid (Patrimonium) met de trein naar Alkmaar. ’s Avonds zagen deze laatste groepen een gloed boven Veenendaal. Verschillende huizen werden in brand gestoken, om het schootsveld vrij te maken.

11 mei 1940. Men verwachtte een aanval op Veenendaal en had het meeste aandacht en geld besteed aan de versterking in dat gebied. De Duitsers hadden echter juist voor Wageningen-Rhenen gekozen. De Duitse artillerie, opgesteld achter de Wageningse Berg, legde het vuur achter de voorposten, om deze te isoleren. De voorposten waren veroverd.

Ook bereikten de eerste Duitse verkenners de omgeving van De Klomp. De Duitsers zouden via Ede, De Klomp en Veenendaal richting Rhenen trekken, om de Grebbeberg vanuit het noorden te bedreigen. In Veenendaal kwamen berichten binnen, dat Duitse parachutisten achter de linies waren geland. Als gevolg werd er geschoten op eigen troepen. Huizen aan de Slaperdijk, de Munnikenweg, ’t Boveneind en de Buursteeg werden opgeblazen door pioniers. In de weilanden van de Slaperdijk zette men de landmijnen op scherp.

12 mei 1940. Het Duitse leger opende de aanval bij De Klomp, waar vier uur stand werd gehouden, tot de verdedigers begonnen terug te trekken. De terugtocht werd gedekt door de Nederlandse artillerie, zij begon over Veenendaal heen te schieten, op de naderende vijand. Hoewel de situatie op de Grebbeberg steeds zorgelijker werd, was er nog niets verloren. De stoplijn hield (nog) stand, aanvallen via het noorden (De Klomp) waren afgeslagen en de Betuwestelling was nog volledig intact.

13 mei 1940. Kapitein Van Diffelen had de voorposten bij de Slaperdijk onder zijn hoede. Ondanks mortiervuur, uitvallende telefoonverbindingen en een aanhoudende kogelregen houden de soldaten bij de Slaperdijk stand. Omdat een doorbraak op de Grebbeberg praktisch gelijk stond aan de val van de Grebbelinie, moest de legerleiding besluiten tot een actie, waar het Nederlandse leger, het terrein en de overige omstandigheden absoluut niet geschikt voor waren. Een tegenaanval! Met het mislukken van die tegenaanval, was ook de stoplijn verloren.

14 mei 1940. Door de commandant van de Grebbelinie wordt er opdracht gegeven de troepen te laten terugtrekken achter de Hollandse Waterlinie. De troepen bij Veenendaal begeven zich richting Houten, terwijl een deel van hen achterbleef om de terugtocht te dekken en met veel vuren te maskeren. Ondanks het chaotische karakter van de ‘vlucht’ bereikten de meeste soldaten veilig de afgesproken locaties, zonder noemenswaardige achtervolging. Terwijl de soldaten de Hollandse Waterlinie proberen te versterken, vernemen ze het bericht van de capitulatie. Woedend, teleurgesteld en vol onbegrip leverden ze hun wapens in. Van Rotterdam wisten ze nog niets.

15 mei 1940. In de avond keerden de eerste evacués in hun woonplaatsen terug. Natuurlijk waren ze blij weer thuis te zijn, maar wat was er in die korte tijd veel gebeurd. Sommige mensen kwamen ziek terug, o.a. vanwege de slechte hygiëne op de schepen. Ze aanschouwden de verschrikkingen van de oorlog, de ravage was enorm. Wageningen, Rhenen, Woudenberg en Scherpenzeel waren gedeeltelijk verwoest. In Veenendaal arriveerden de laatsten op 22 mei. Hoewel de schade in Veenendaal in vergelijking met andere linie-plaatsen meeviel, bleken ook hier vele huizen vernield te zijn. Ook woningen die niet in de weg van de militairen leken te staan. Veel van de militairen keerden (nog) niet terug. Zij moesten nog enige tijd onder erbarmelijke omstandigheden in krijgsgevangenschap verblijven.